Từ hàng trăm năm nay. Ký tự “x” đã được dùng để chỉ ẩn số trong các hàm số toán học. Ai là người đầu tiên dùng chữ x?
Một giả thuyết được các học giả chấp nhận là do sự khác biệt về ngôn ngữ trong quá trình dịch các tài liệu toán học gốc Ả Rập đã khai sinh ra chữ “x”. Sau đó, nguyên tắc này tiếp tục được phổ biến bởi nhà toán học Descartes và trở thành chuẩn chung như ngày nay. Vậy thực hư câu chuyện ra sao?
-
1 số giả thuyết về sự ra đời của ẩn số “X”
Môn Đại số xuất phát từ Trung Đông. Trong thời kỳ thịnh vượng của nền văn minh Hồi giáo thời trung cổ (750-1258 sau Công nguyên). Theo một số nhà nghiên cứu. Chữ “x” ra đời là do các học giả Tây Ban Nha không thể dịch một số âm thanh từ tiếng Ả Rập. Họ muốn dịch từ “al-shalan” (Nghĩa là điều chưa biết, ẩn số) ra tiếng Tây Ban Nha. Thế nhưng trog tiếng Tây Ban Nha không có âm tương ứng với “sh”. Các học giả đành dùng âm “ck” để thay thếvà âm “ck” trong tiếng Hy Lạp được viết bằng ký tự X (ký tự chi).
Các nhà khoa học giả thuyết rằng. Sau đó, ký tự X tiếp tục dịch sang tiếng Latin và được thay thế bằng ký tự x phổ biến hơn. Điều này tương tự như nguồn gốc của chữ Xmas. Được các học giả dùng chữ X (chi) trong tiếng Hy Lạp rút gọn thay cho chữ “Christ” (Chúa Jesus)
Tuy nhiên, các giải thích trên chỉ dựa trên giả thuyết và suy đoán mà không có bằng chứng cụ thể. Hơn nữa, người dịch các tác phẩm toán học thường sẽ không chú trọng tới cách phát âm mà chỉ tập trung vào truyền đạt ý nghĩa của từ ngữ. Do đó, dù có âm “sh” hay không thì cũng không có liên quan tới chữ “x”. Dù vậy, nhiều học giả kể cả các nhà Toán học vẫn chấp nhận lập luận này.
Ngoài ra, theo suy đoán. Mọi người khi dịch các tác phẩm thường không quan tâm đến ngữ âm. Mà quan tâm đến nghĩa của từ. Vì thế, việc người Tây Ban Nha có âm “sh” hay không có vẻ không liên quan lắm. Dù thiếu các bằng chứng trực tiếp cũng như có những lỗ hổng trong lý luận. Song đây vẫn là lý thuyết phổ biến về nguồn gốc của ẩn số x.
Phiên bản từ điển Webster năm 1909-1916 cũng đặt ra một lý thuyết tương tự. Người ta nói rằng trong tiếng Ả Rập. Từ mang nghĩa số ít của từ “thing” trong tiếng Anh chính là từ “shei” trong tiếng Ả Rập. Nó được dịch sang tiếng Hy Lạp là “xei” và sau đó rút gọn thành “x”. Tiến sỹ Ali Khounsary cũng lưu ý rằng trong tiếng Hy Lạp. Từ “ẩn số” là “Xenos”, cũng bắt đầu bằng chữ “x”, được viết tắt là “x”. Tuy nhiên, lý thuyết này cũng thiếu bằng chứng thuyết phục.
2. Giả của nhà toán học Descartes?
Trong khi đó, một cách giải thích có căn cứ hơn là cách giải thích của triết gia vĩ đại và là một nhà toán học, René Descartes (1596-1650). Descartes không dùng từ “x” cho các “ẩn số”. Cụ thể, trong tác phẩm La Géométrie (công bố năm 1637) của mình. Descartes đã quy ước việc sử dụng những chữ cái ở đầu bảng chữ cái (như a, b và c) cho những giá trị đã biết. Và dùng những chữ cái ở cuối bảng chữ cái (như z, y và x) cho những giá trị chưa biết.
Thế nhưng, tại sao x lại phổ biến hơn y và z? Không ai biết điều này. Người ta dự đoán rằng sự phổ biến của x là do… cách sắp chữ.
Có một câu chuyện kể rằng người sắp chữ in trong tác phẩm La Géométrie của Descartes đã đề nghị dùng chữ cái x nhiều nhất bởi vì ông có sẵn nhiều chữ cái này nhất. Dù đúng hay không. Descartes đã dùng chữ cái x để biểu thị một giá trị ẩn số ngay từ năm 1629 trong nhiều bản in khác nhau. Trước cả tác phẩm La Géométrie. Thực ra, có vẻ Descartes không đặt ra bất kỳ nguyên tắc nào cho việc dùng các chữ cái. Trong một số bản in. Ông đã dùng cả ba chữ cái x, y và z để biểu thị những giá trị chưa biết. Điều nay càng khiến cách giải thích “không có âm dịch tương ứng trong tiếng Ả Rập” ở trên là đáng nghi ngờ.
Cuối cùng, có thể nói Descartes đơn giản đã lựa chọn các chữ cái một cách tùy tiện để biểu thị cho những giá trị khác nhau trong tác phẩm của ông. Vì thế trong tác phẩm La Géométrie. Ông quyết định sử dụng từ biểu thị các biến thể theo ý thích.
Dù thế nào, thì với thói quen sử dụng ký hiệu của Descartes. Và nhất là sau khi tác phẩm La Géométrie ra đời. Việc sử dụng chữ cái x cho ẩn số cũng như việc dùng các chữ cái a, b và c cho các giá trị đã biết và x, y, z cho các giá trị chưa biết dần xuất hiện và được sử dụng. Chúng trở thành một phần của lịch sử toán học.
Theo: gizmodo
